عمر بن محمد بسطامیبسطامی، عمربن محمد، محدث، مفسر، ادیب، کاتب، فقیه و مفتی شافعی بلخ در قرن ششم است. نیاکان وی از اهالی بسطام بودند [۱]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۳۵۲، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
که به بلخ مهاجرت کردند و در آن‌جا مقیم شدند.
۱ - مشخصاتوی در ۴۷۵ در بلخ متولد شد و در آن‌جا پرورش یافت و از پدر خود و مشایخ دیگر بلخ، مانند ابوالقاسم بن محمد خلیلی، ابراهیم بن محمد اصفهانی، محمدبن حسین سَمِنجانی و دیگران علم آموخت [۲]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۷، ص۲۴۸ـ ۲۴۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۸۸/ ۱۹۶۴ ـ ۱۹۶۸.
[۳]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۴۵۲، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۲۰، ص۱۰۵، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
سپس برای تحصیلات بیش‌تر به شهرهای نیشابور، مرو و سمرقند رفت و نزد مشایخ آن بلاد به تحصیل علم پرداخت.
۲ - اساتیددر نیشابور از ابوسعدبن ابوصادق، ابوبکر شیروی، اسماعیل بن عبدالغافر، در مرو از محمدبن منصور سمعانی، محمدبن محمد ماهانی، موفق بن عبدالکریم هروی، در سمرقند از علی بن احمدبن حسن و کسانی دیگر علم آموخت. [۵]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۲۰، ص۱۰۵، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۶]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳ - شاگردانسمعانی، مؤلّف الانساب، زبده ترین شاگرد وی و نیز از ملازمان او بوده که با القاب امامنا و شیخنا از او یاد کرده و نوشته است که در مرو، بلخ، بخارا، سمرقند و هرات از وی حدیث شنیده است. [۷]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۱، ص۳۵۲، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
ابن نجار نیز با واسطه از بسطامی حدیث شنیده است. [۸]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۲۰، ص۱۰۶ـ۱۰۷، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۴ - خصایصاز جمله خصایص پسندیده وی که مورخان بدان اشاره کرده‌اند این است که وی در بزرگسالی نیز از طلب علم دست برنداشته بود؛. [۹]
مثل محمدبن عبدالباقی انصاری و ابوالقاسم بن سمرقندی و دیگران حدیث شنید، ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۱۰]
ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، ج۲۰، ص۱۰۶ـ۱۰۷، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۱۱]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۲، ص۱۰۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
۵ - آثاربسطامی علاوه بر تدریس تألیف نیز می‌کرد؛ از تألیفاتش ادب المریض والعائد، لقاطات العقول (المعقول)، مزالق العزله در خور ذکر است. [۱۲]
ج ۱، ستون ۴۸، مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۳]
ج ۱، ستون ۷۸۴، اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۴]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۶۱، بیروت ۱۹۸۶.
[۱۵]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۲۰۶، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۶ - درگذشتمنابع مختلف سال درگذشت وی را ۵۶۲ ثبت کرده اند، ولی زرکلی [۱۶]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۵، ص۶۱، بیروت ۱۹۸۶.
۵۷۰ را ذکر کرده که درست نیست.
به گزارش ابن عماد [۱۷]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۲۰۶، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
او در ۸۷ سالگی درگذشته است.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. (۲) ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷. (۳) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۵، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۵) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۶) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۷) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶. (۸) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۳ ـ ۱۳۸۸/ ۱۹۶۴ ـ ۱۹۶۸. (۹) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۰) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۲، قاهره ۱۳۷۱/۱۹۵۲. ۸ - پانویس
۹ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بسطامی»، شماره۱۳۴۲. |